Sinagoga "Sukat Šalom"

Istorija Jevreja u Beogradu se može dokumentovano pratiti od turskog osvajanja Beograda 1521. godine. Već sredinom XVI veka počinje masovnije naseljavanje Jevreja Sefarda. Prema podacima iz 1567. i 1573. godine pominje se više veroipovednih opština i tri sinagoge. Tokom XVII veka Jevrejska zajednica se nastanjuje u blizini Dunavske obale, na prostoru koji su turci zvali Jalija. Tek od početka formiranja nezavisne srpske dražave život Jevreja se postepeno popravljao, da bi nakon Berlinskog kongresa dobili puna građanska prava. Istorijat naseljavanja i života Jevreja Aškenaza na prostoru grada Beograda započinje još tokom XVIII veka, ali njihov broj se znatno uvećava sredinom XIX i u prvoj polovini XX veka. Godine 1869. 1. oktobra, osnovana je i zasebna Aškenaska opština u Beogradu. Donose se i „Pravila verozakonog skupa aškenaskih Jevreja“ (tako se zvala Aškenaska opština u osnivanju) u dvadeset tačaka, koji su predvideli osnivanje škole i bogomolje. Uprava varoši je potvrdila ova pravila, čime je postavljen temelj novoj Aškenaskoj opštini u Beogradu. U početku je korišćena zakupljena zgrada u Kosmajskoj ulici (današnja ulica Maršala Birjuzova) za verske, upravne, kulturne i slične potrebe opštine. Ideja o podizanju nove funkcionalnije zgrade, kao i akcija u prikupljanju priloga za izgradnju aškenaske sinagoge započeta je pred Prvi svetski rat. Dana 15. juna1924. godine, održana je ceremonija postavljanja kamena temeljca, kojom prilikom je pročitana i povelja napisana na hebrejskom i srpskom jeziku, a potpisana od kralja Aleksandra i kraljice Marije. Gradnja sinagoge je završena 1. novembra1925, a zgrada je otvorena u leto 1926. godine i osveštao ju je rabin Šlang.

Plan za izgradnju Sinagoge je odobren 1923. godine, a sam objekat izveden u periodu od 15. maja 1924. godine do 27. novembra 1929. godine. Tokom 1924—26. godine završena je zgrada sinagoge po projektu arhitekte Franje Urbana, uz učešće Milana Šlanga. 1929. godine su izvedeni naknadni radovi na izmeni enterijera po projektu arhitekte Milutina Jovanovića. Objekat je do 1941. godine služio kao zgrada Srpsko-Jevrejske crkvene opštine Aškenaskog obreda. Tokom nacističke okupacije Beograda 1941—44. godine njena autentična funkcija je degradirana pretvaranjem u javnu kuću, da bi nakon rata vraćen u funkciju sinagoge namenjene obema verskim kongregacijama beogradskih Jevreja.

Zgrada sinagoge je koncipirana u duhu arhitekture akademizma, sa preovlađujućim elementima neorenesanse. U elevaciji se sastoji od suterena, prizemlja, galerije, prizemlja i prvog i drugog sprata. Unutrašnjost je rešena višenamenski, kao prostor za raznovrsne aktivnosti jevrejske zajednice: verske, kulturne, prosvetne, kancelarijske i stambene. Ovakva višenamenska koncepcija objekta zasnovana je na verskom i društvenom kontekstu sinagoge koja treba da objedini tri osnovne funkcije: mesto religijske službe jevrejske kongregacije, mesto namenjeno edukaciji i sastancima jevrejske zajednice. U suterenu je smeštena košer kuhinja sa trpezarijom, i pomoćne prostorije. Centralni prostor prizemlja sa galerijom je u simboličnom i verskom značaju primaran, kao mesto namenjeno verskom obredu. Bočno, odvojeni zidom od verskog prostora, se nalaze kancelarije, učionica i sala za sednice. Na prvom i drugom spratu raspoređene su stambene prostorije. Molitveni prostor je podeljen sa dva niza stubova koji nose ophodnu galeriju. Frontalna fasada je koncipirana skladno i simetrično, a dekorativni akcenat je dat na zabatu krova gde je u okulusu smešten Davidov štit - šestokraka zvezda. Centralni deo fasade zauzimaju četiri izdužena i polukružno završena prozora, koji se prostiru u zoni prizemlja i galerije. Zona prvog sprata je od niže zone razdvojena plitkim i jednostavnim podeonim vencem. Fasada ove zone je povučena u odnosu na ravan fasade nižih zona tako da obrazuje terasu uokvirenu balustradom. U ravni fasade ove zone raspoređen je pravilno ritmovan niz od četiri polukružno završena otvora. Po autentičnom planu iz 1923. godine između ovih otvora osmišljeni su dekorativni medaljoni. Drugi sprat je rešen najjednostavnije sa osam polukružno završenih prozora i odvojen je od prvog sprata dekorativnim podeonim vencem. Pored navedenih arhitektonskih elemenata koji frontalnoj fasadi daju utisak uravnotežene horizontalnosti, vertikalizam je akcentovan bočnim plitkim rizalitima, završenim u zoni prvog sprata u vidu kulica olakšanih lučnim otvorima na tri strane. Ove kulice nose jasnu asocijaciju na fortifikacijski oblik i karakter prvobitnog Solomonovog hrama. Takođe predstavljaju čest motiv sinagogalne arhitekture, koji simbolizuje Jahin i Boaz, stubove Solomonovog hrama. Krajnji akcenat vertikalnosti je dat trougaonim zabatom iznad drugog sprata. Celokupnom utisku svečanog i ceremonijalanog karaktera sinagoge doprinosi i široko trokrako pristupno stepenište u zoni suterena i prizemlja, ukrašeno jednostavnom balustradom sa dva kandelabra. U stilskoj i prostornoj formulaciji stepenište predstavlja reminiscenciju francuskog klasicizma, odnosno severne fasade Malog Trijanona u Versaju.

U arhitektonsko-estetskoj formulaciji fasada, reprezentativnost je primarno ostavljena frontalnoj fasadi koja je koncipirana skladno i uravnoteženo. Dekorativni akcenat je dat na zabatu gde je u okulusu smešten Davidov štit – šestokraka zvezda. Vertikalnost ističu izduženi lučno zasvedeni prozorski otvori u zoni ritualnog prostora sinagoge, kao i bočni rizaliti sa kulicama koji flankiraju centralni deo fasade.

Molitvena sala namenjena verskom ritualu je ujedno centralni i suštinski deo sinagoge. Hehala sinagoge Sukat Šalom je longitudinalnog oblika i smeštena je u nivou prizemlja i galerije. Orijentisana je pravcem istok zapad i podeljena sa dva niza osmostranih slobodnih stubova sa dekorativnim kapitelima. Ovi stubovi koji imaju ujedno estetsku, simboličnu i konstruktivnu funkciju nose ophodnu galeriju. Tavanica je kasetirana i dekorisana floralnom bordurom. Najsvetiji i ujedno najdekorativnije izveden deo je aron hakodeš smešten na istočnom zidu hrama. U njemu su smešteni svici svetih knjiga aškenaskih i sefardskih Tora i biblija Starog Zaveta. Sa obe strane ovog dela su postavljena po dva stuba, ista kao i stubovi hehale, samo kružnog preseka. Oni nose veliki mermerni kubus koji simbolizuje Mojsijev kovčeg sa dekalogom. Ovi dekorativni arhitektonski elementi potiču iz vremena rekonstrukcije spomenika kulture, nakon Drugog svetskog rata, s obzirom na to da je enterijer, osim što je zadržao prostornu koncepciju, tokom okupacije u potpunosti bio degradiran.

U kontekstu urbanističke dispozicije, zgrada sinagoge je izvedena kao slobodnostojeći objekat u dubini parcele što u izvesnom smislu otežava puno sagledavanje objekta sa ulice. Ovakav položaj objekta je uslovljen pre svega istorijskom urbanističkom matricom šireg prostora koju karakterišu nepravilan sklop ulica i izdužene parcele. Sinagoga je izgrađena na zemljištu koje je Društvo beogradskih Jevreja Aškenaza kupilo od Grada. Prema zvaničnim planovima, zgrada je trebalo da sadrži sinagogu, ritualna kupatila (mikve), školu, kancelarije Društva i stanove za zaposlene u Društvu. U blizini današnje, do 19. veka, nalazila se druga aškenaska sinagoga koja je srušena radi urbanističkog razvoja.

U početku, u ovoj sinagogi su se poštovali aškenaski rituali kongregacije beogradskih Jevreja koji su govorili Jidiš. Međutim, danas ona služi maloj zajednici Sefarda koji su ostali u Beogradu, preživevši holokaust. Službe se redovno održavaju petkom uveče (početak Šabata), subotom ujutru i na jevrejske praznike. Glava ove sinagoge je glavni rabin Srbije − Isak Asiel.

Na teritoriji Beograda, u Zemunu, danas se nalazi još jedna sinagoga - Zemunska, podignuta 1850. godine.

Izvor: Wikipedia